Piotr Żelazny: „Nie jesteśmy wydawnictwem hipstersko-niszowym. Chcemy być dla wszystkich” [Wywiad]

Kilka miesięcy temu na rynku książek sportowych pojawił się nowy gracz. Wydawnictwo Kopalnia, założone przez dwóch dziennikarzy sportowych – Marka Wawrzynowskiego i Piotra Żelaznego, a także grafika Tomasza Rosłona, działa i rozwija się bardzo prężnie. Do tej pory nakładem tej firmy ukazały się trzy piłkarskie pozycje, które wydawcy z dumą prezentowali na Warszawskich Targach Książki. Podczas tej imprezy udało mi się porozmawiać z jednym z właścicieli Kopalni, Piotrem Żelaznym (na zdjęciu).

- Rozmawiamy podczas trzeciego dnia Warszawskich Targów Książki. Jakie dotychczas były to targi dla Wydawnictwa Kopalnia?

Przede wszystkim liczyliśmy, że będzie to dobry moment na pokazanie się szerszej publiczności. Jesteśmy bardzo młodym wydawnictwem i zdajemy sobie sprawę, że jeszcze nie wszyscy o nas słyszeli. Dzięki tym targom na pewno więcej osób miało okazję nas poznać i zobaczyć, czym się zajmujemy. Oddźwięk jest na razie bardzo pozytywny – ludziom podoba się dobór tytułów oraz wygląd książek, co jest dla nas bardzo ważne, gdyż przykładamy dużą wagę do tego, jak prezentują się nasze publikacje. Wiadomo, że najistotniejsza jest dla nas treść i jakość książek, ale chcielibyśmy, żeby one także dobrze wyglądały. Cieszymy się, że ludzie to dostrzegają i są świadomi, że staramy się dać im coś ekstra, nie tylko kolejny bardzo podobny produkt.

- Większość osób, która odwiedziła Was podczas targów, przyszła po jakąś konkretną książkę czy przeważali przypadkowi klienci zachęceni ciekawą okładką lub plakatem?

Była duża grupa osób, które wiedziały, po co przychodzą i wybrały się na targi z zamiarem odwiedzenia naszego stoiska. To dla nas bardzo pozytywny sygnał, bo oznacza, że istniejemy już w ich świadomości i to, co robimy w sieci, trafia do takich ludzi. Dzięki temu wiedzą już, gdzie nas szukać i jakiego chcą produktu. Podczas tych trzech dni zdarzali się również odwiedzający, których udało się zainteresować okładką czy plakatem. Wczoraj miała miejsce bardzo fajna historia: W tłumie ludzi przechadzała się kobieta. Przechodząc obok naszego stoiska, zatrzymała się na chwilę i zaczęła przyglądać się jednej z wywieszonych ilustracji. Był to rysunek z projektu „Kopalnia” autorstwa Dominika Cymera z Cyber Kids on Real. Podszedłem i zapytałem, czy mogę w czymś pomóc, może poopowiadać o książkach. Odparła, że nie trzeba, chciała tylko wiedzieć, czy ta ilustracja to coś o Afryce. Zacząłem więc tłumaczyć, że to rysunek do tekstu o afrykańskiej piłce, który znajduje się w „Kopalni”, że jesteśmy wydawnictwem piłkarskim i takie właśnie książki wydajemy. Pokazałem jej naszą najnowszą publikację. Ona zaczęła ją wertować i bardzo jej się spodobały zdjęcia, ilustracje, layout, wyimki na całą stronę… Ostatecznie osoba, która w ogóle nie interesowała się futbolem, pamiętająca tylko jeden mundial w 1982 roku, który oglądała jako dziecko, kupiła tę książkę i to tylko dlatego, że spodobało jej się, w jaki sposób jest zrobiona. Rozmawialiśmy potem jeszcze dobre pół godziny i skończyło się na tym, że oprócz „Kopalni”, ta pani wzięła jeszcze „Futebol” dla, nie pamiętam już dokładnie, męża, zięcia albo teścia. To był dla mnie piękny przykład tego, jak futbol potrafi połączyć ludzi.

„Typowy Ferguson”. Sir Alex i jego autobiografia

To jedna z najbardziej wyczekiwanych sportowych premier tego roku. „Autobiografia” sir Aleksa Fergusona na Wyspach Brytyjskich zrobiła furorę, bijąc rekordy popularności. 5 czerwca nakładem Wydawnictwa Literackiego książka byłego menedżera Manchesteru United w końcu trafi także do polskich księgarni. Dla fanów futbolu to zdecydowanie pozycja obowiązkowa.

Kiedy Alex Ferguson podjął decyzję o przejściu na emeryturę i przestał być szkoleniowcem „Czerwonych Diabłów”, jedna z irlandzkich gazet napisała, że opuścił klub w ten sam sposób, w jaki go prowadził – na własnych zasadach. Autor artykułu podsumował pożegnanie z Manchesterem krótko, ale niezwykle trafnie: „Typowy Ferguson”. Po przeczytaniu autobiografii szkockiego menedżera, na myśl ponownie przychodzą te właśnie słowa. Sir Alex napisał bowiem książkę według własnych reguł – zrywając z wszelkimi konwenansami i absolutnie nie kierując się tym, co napisali inni szkoleniowcy. Dzięki temu jego wspomnienia są niezwykle świeże, a z każdą kolejną stroną czytelnik coraz bardziej przekonuje się o ogromnej charyzmie, jaką obdarzony jest były trener United.

Nie tylko o futbolu

Co pozwala stwierdzić, że Ferguson napisał książkę na własnych zasadach? Przede wszystkim fakt, że nie jest ona schematyczna, chronologicznie uporządkowana. Autor wprawdzie dzieli swoje wspomnienia na 25 rozdziałów, tyle tylko, że… tak naprawdę nie ma to większego znaczenia. Przykładowo w rozdziale zatytułowanym „Rooney” menedżer rozpoczyna od przybliżenia okoliczności pozyskania tego zawodnika, ale już kilka fragmentów dalej pisze o zachowaniu Roya Keane’a na treningach czy o tym, że w prowadzonych przez siebie piłkarzach widział cząstkę własnego „ja”. Ferguson często wplata w tekst podobne dygresje, co zaburza wprawdzie strukturę książki, ale w jego przypadku to właśnie nieuporządkowanie jest błogosławieństwem, gdyż sprawia, że dzieło tego trenera czyta się z dużym zainteresowaniem.

Czerwcowe premiery (cz. 1)

Maj pod względem nowych książek o sporcie był rekordowy. W ciągu minionych 31 dni do sprzedaży trafiło ostatecznie aż 21 pozycji, co jest wynikiem doprawdy imponującym. W czerwcu będzie nieco spokojniej, choć kibice na pewno nie będą mogli narzekać na nudę. Już w pierwszych dniach tego miesiąca ukaże się kilka interesujących tytułów.

Zanim jednak o czerwcowych premierach, na początek jeszcze kilka słów o książkach, które trafiły do księgarni w maju. Dawno już nie zdarzyło się, żebym w tekście z zapowiedziami pominął jakąś pozycję, ale w ubiegłym miesiącu dość niespodziewanie pojawiło się kilka publikacji, o których warto chociaż wspomnieć. Pierwsza z nich to „GKS (wice)mistrzem jest!”, czyli „Opowieść o tyskiej drużynie wszech czasów”. 21 maja miała miejsce oficjalna i uroczysta premiera takiej właśnie książki. Jej autorem jest Piotr Zawadzki, dziennikarz „Gazety Wyborczej”, który wcześniej związany był z wieloma innymi redakcjami – „Piłką Nożną”, „Tempem”, „Przeglądem Sportowym” czy „Sportem”. Jako że urodził się i wychowywał w Tychach, a także był kibicem tamtejszego GKS-u, postanowił napisać o drużynie, która w 1974 roku wywalczyła awans do ekstraklasy, a dwa lata później wywalczyła wicemistrzostwo Polski. Efektem dwuletnich prac jest zawierające ponad 370 zdjęć i liczące 250 stron dzieło, które wydane zostało przez Miasto Tychy. Więcej informacji o tej pozycji znaleźć można na jej fan page’u w serwisie Facebook.

Oprócz książki o GKS-ie Tychy, pod koniec ubiegłego miesiąca do sprzedaży trafiły jeszcze trzy inne publikacji, których nie zapowiedziałem. 21 maja premierę miała kolejna, szósta już biografia Lionela Messiego. Pozycja „Messi. Mały chłopiec, który stał się wielkim piłkarzem” jest jednak skierowana do dzieci, gdyż właśnie w takich książkach specjalizuje się Egmont Polska, które wypuściło ją na rynek. Autorką liczącej 192 strony publikacji jest Yvette Żółtowska-Darska – do niedawna dyrektor kanału TVN Style. Okładkowa cena napisanej przez nią biografii to 29,99 zł. Nieco więcej trzeba wydać, aby stać się posiadaczem dwóch pozostałych książek. Pozycje „366 dni wokół FC Barcelony” oraz „Canarinhos. 11 wcieleń boga futbolu” kosztują 34,99 zł. Pierwszą z nich napisali Piotr Olejnik i Lech Piotrowski, dwaj znani kibice „Dumy Katalonii”, którzy stworzyli liczące 312 stron kalendarium klubu z Camp Nou. Pod tym, tym i tym linkiem można zapoznać się z krótkimi fragmentami książki i zobaczyć, jak wygląda efekt końcowy. Aby zajrzeć do publikacji o „canarinhos”, trzeba wybrać się natomiast do stacjonarnej księgarni. Od 28 maja można tam znaleźć 320-stronicowe dzieło Dariusza Wołowskiego, dziennikarza „Gazety Wyborczej” i Sport.pl, które wydała firma Agora S.A.

Z Los Angeles w stanie Kalifornia - Marcin Harasimowicz

LeBron James to zdecydowanie najlepszy z graczy, którzy biegają obecnie po parkietach NBA. Zawodnik Miami Heat jest jednym z najsłynniejszych sportowców świata, więc nic dziwnego, że sporo się o nim pisze. Niedawno jego biografię zatytułowaną „LeBron James. Król jest tylko jeden?” stworzył polski dziennikarz – mieszkający na co dzień w Los Angeles Marcin Harasimowicz.

Kiedy po raz pierwszy usłyszałem o tej pozycji, miałem mieszane uczucia. Książki poświęcone NBA, które dotychczas wypuściło na rynek Wydawnictwo Sine Qua Non (biografie O’Neal’a i Rodmana oraz „Dream Team” Jacka McCalluma), miały swoją jakość. Można oczywiście polemizować ze sposobem przedstawienia swojego życia przez ekscentrycznego Dennisa Rodmana, ale nie sposób zaprzeczyć, że jego wspomnienia „Powinienem być już martwy” to dla fanów basketu pozycja obowiązkowa. Kiedy więc usłyszałem, że powstaje publikacja o LeBronie Jamesie tworzona przez Polaka, pomyślałem: „Kolejna biografia pisana z fotela”. Zapoznając się jednak z informacjami o Marcinie Harasimowiczu, a także czytając opis książki, zmieniłem zdanie. Autor to w końcu jedyny polski dziennikarz akredytowany przez NBA, a, jak wynikało z zapowiedzi, jego dzieło było efektem kilkudziesięciu rozmów z samym bohaterem, a także jego rodziną, przyjaciółmi i kolegami z drużyny. To pozwalało wierzyć, że książka będzie miała wysoką jakość.

Niewykorzystane możliwości

Po przeczytaniu pozycji „LeBron James. Król jest tylko jeden?” muszę stwierdzić, że z tą jakością jest różnie. Bywają fragmenty ciekawe, jak rozdział „Miejsce w historii”, w który autor zastanawia się, czy James jest najlepszym koszykarzem w dziejach NBA i przewyższa samego Michaela Jordana, są też niestety zwyczajnie nudne, kiedy Marcin Harasimowicz według podobnego schematu opisuje kolejne etapy kariery koszykarza. Trzymanie się z góry przyjętego szablonu rzutuje na odbiór książki, bowiem zazwyczaj tam, gdzie dziennikarz od niego odbiega, robi się interesująco. Mam wrażenie, że zabrakło trochę pomysłu na to, jak uatrakcyjnić biografię, by stała się czymś więcej niż tylko kolejną pozycją chronologicznie przedstawiającą sportowe wyczyny wybranego bohatera – od przygody z futbolem amerykańskim, poprzez pierwsze występy w Amateur Athletic Union i licealnej drużynie St. Vincent – St. Mary High School, a na meczach i sukcesach w barwach Cleveland Cavaliers i Miami Heat skończywszy.

Mateusz Bystrzycki: "Serce dyktowało mi kolejne wersy" [Wywiad]

Mimo że jest młodym dziennikarzem sportowym, może pochwalić się kilkunastoletnim doświadczeniem w tej branży. Od 2010 roku komentuje mecze dla telewizji Sportklub Polska, ale miał okazję współpracować z wieloma innymi redakcjami. Niedawno napisał biografię Gerarda Pique "Urodzony na Camp Nou", która na rynku ukazała się 21 maja. O pracy nad książką, miłości do FC Barcelony, a także ulubionych lekturach Mateusz Bystrzycki opowiada w wywiadzie dla bloga. Zapraszam.

- Dlaczego właśnie Gerard Pique? To dla Ciebie piłkarz szczególny?

Pique to wychowanek FC Barcelony, ikona, niemal synonim złotych pokoleń La Masii, swoiste uosobienie boiskowej tożsamości Katalonii. W jego życiu znajduje się pewna metafora, coś nieokreślonego, budującego przesłanie dla tych, którzy właśnie wchodzą w zakręt, nie wiedząc, czy za chwilę znów wyjdą na prostą. Podoba mi się jego styl i sposób bycia, zarówno na boisku, jak i poza nim. Chcę wyraźnie podkreślić, że przygotowanie biografii jednego z najważniejszych piłkarzy w historii FC Barcelony to dla mnie zaszczyt, pokaźny medal od losu. Z całych sił starałem się wykorzystać daną mi szansę i właściwie wywiązać się z powierzonych obowiązków. 

- Jak doszło do powstania biografii tego zawodnika? Wydawnictwo Sine Qua Non zgłosiło się do Ciebie z propozycją napisania książki?

To była moja inicjatywa. Po krótkiej konsultacji z wydawnictwem sporządziłem odpowiedni konspekt, a następnie treść próbną. Po podpisaniu umowy przygotowałem pozostałą część biografii. Chciałbym w tym miejscu podziękować wydawnictwu SQN za daną mi szansę, zaufanie i wsparcie. Możliwość stworzenia biografii Pique pod banderą tej firmy to dla mnie olbrzymie wyróżnienie.

Śladem publikacji sportowych: Warszawskie Targi Książki 2014 (fotorelacja)

Ponad 700 wystawców z Polski i zagranicy, mnóstwo spotkań autorskich, premier i innych atrakcji, a nade wszystko możliwość wymienienia kilku słów z osobami na co dzień zajmującymi się wydawaniem książek. Trwające w dniach 22-25 maja Targi Książki w Warszawie to największa taka impreza w Polsce, więc nie mogło na niej zabraknąć autora tego bloga. Odwiedziłem Stadion Narodowy w trzecim dniu targów, aby ruszyć śladem publikacji sportowych i zobaczyć, co ciekawego czeka tam na fanatyków sportowej literatury. Zapraszam do obejrzenia fotorelacji.

Po dotarciu tramwajem na przystanek "Rondo Waszyngtona" i wyjściu z podziemnego tunelu, oczom ukazuje się spora grupa ludzi kierująca się w stronę Stadionu Narodowego. Jeszcze przed bramą można spotkać osoby, które rozdają ulotki, zachęcając do odwiedzenia konkretnego stoiska. O tym, co dzieje się w tym dniu na arenie wybudowanej na Euro 2012, informuje widoczny na zdjęciu banner Warszawskich Targów Książki.

Po przejściu przez bramę i przemierzeniu kilkunastu schodów, docieram pod sam stadion. Mimo że nie ma jeszcze godziny 12.00, jest tu już bardzo dużo ludzi. Część z nich kieruje się prosto do wejścia na targi.

Biografia kompletna: „Deyna. Geniusz futbolu, książe nocy”

Mimo że przed premierą tej biografii ukazały się już dwie książki poświęcone Kazimierzowi Deynie, trudno było oprzeć się wrażeniu, że cała prawda o legendzie warszawskiej Legii nie został jeszcze ujawniona. Wiktor Bołba swoją pozycją „Deyna. Geniusz futbolu, książe nocy” zmienił ten stan rzeczy. Kibice w końcu mogą poznać „Kakę” nie tylko jako wybitnego zawodnika, ale także zwykłego człowieka, który, jak każdy z nas, miał swoje słabości.

Kompletna. To chyba najlepsze określenie biografii napisanej przez kustosza muzeum Legii Warszawa. Nie chodzi tutaj wyłącznie o to, że w książce ujawnione zostały pozaboiskowe podboje Kazimierza Deyny, o których dotychczas mówiło się półgębkiem. To oczywiście też wpływa na pozytywną ocenę publikacji Bołby i jest jednym z tych elementów, który z pewnością zachęci czytelników do sięgnięcia po lekturę. Ważniejszy jest jednak fakt, że autor podszedł do życiorysu opisywanego bohatera niezwykle rzetelnie i z kronikarską wręcz dokładnością przybliżył każdy jego etap. Żaden z życiowych rozdziałów „Kaki” nie został zaniedbany, co jest szczególnie istotne w przypadku opisu zagranicznej kariery Deyny, która dotychczas nie doczekała się tak obszernego opracowania.

Odbrązawianie legendy

O życiu Kazimierza Deyny pisali dotychczas dwaj autorzy – Wiesław Wika w książce „Kaka. Chłopak ze Starogardu” oraz Stefan Szczepłek w bardziej znanej biografii zatytułowanej po prostu „Deyna”. Druga z tych pozycji słusznie uważana była dotychczas za bardziej kompleksową, choć nie brakowało w jej przypadku głosów krytyki. Część odbiorców zarzucała znanemu dziennikarzowi sportowemu, że pisał książkę „na kolanach”, nie starając się ukryć osobistej sympatii do opisywanej postaci, przeradzającej się często w uwielbienie. To wpłynęło oczywiście na formę biografii i oczywistym było, że Szczepłek, choć wspominał o późniejszych problemach „Kaki” z alkoholem i hazardem, nie zabiegał o pozyskanie informacji, które mogłyby postawić piłkarza w złym świetle. Z publikacji „Deyna” trudno dowiedzieć się wiele o tym, jakim człowiekiem był legendarny zawodnik Legii, kiedy zrzucał klubowy dres i wracał do domu lub, co zdarzało się częściej, ruszał w miasto.

Marcin Najman: „Jeżeli ktoś chce ocenić moją książkę, musi ją najpierw przeczytać” [Wywiad]

Marcin Najman pisze książkę o Jerzym Kuleju. Ta informacja, która jakiś czas temu pojawiła się w mediach, musiała zaskoczyć wielu kibiców. Mało kto wiedział bowiem, że byłego pięściarza, uczestnika programu Big Brother, a także człowieka, który walczył w MMA z Mariuszem Pudzianowskim, Przemysławem Saletą i Robertem Burneiką, łączyła głęboka i wieloletnia przyjaźń z legendą polskiego boksu. To właśnie ona stała się przyczynkiem do powstania wspomnień zatytułowanych „Jerzy Kulej. Mój mistrz”, które światło dzienne ujrzą 18 czerwca.

- Jak długo trwała Pana znajomość z Jerzym Kulejem?

Znaliśmy się prawie dziesięć lat i mogę powiedzieć, że była to naprawdę bardzo zażyła znajomość. Jestem wielkim szczęściarzem, że miałem okazję poznać tak wybitnego i wspaniałego człowieka, jakim był Jerzy Kulej. To niesamowite, jak bardzo się polubiliśmy i pasowaliśmy do siebie jako przyjaciele.

- W jakich okolicznościach się poznaliście?

To było już po tym, jak przeszedłem na zawodowstwo. Wcześniej walczyłem w kick-boxingu i amatorskim boksie, regularnie tam wygrywając, ale zawodowe pięściarstwo jest czymś zupełnie innym. To jak przejście z gimnazjum na studia wyższe. Podczas pierwszych trzech pojedynków byłem jak dziecko we mgle, więc nic dziwnego, że je przegrałem. Podjąłem jednak decyzję, że wracam na ring po raz czwarty spróbować swoich sił i właśnie wtedy poznałem Jerzego Kuleja. Mimo że odbyliśmy razem zaledwie kilka treningów, jego rady okazały się na tyle cenne, że wygrałem swój pierwszy pojedynek w zawodowym boksie. Przez pięć kolejnych lat zwyciężałem we wszystkich walkach, co oczywiście było efektem wydatnej pomocy Jurka.

- Wspólne treningi to jedno, ale nie zawsze trener i zawodnik muszą zostać przyjaciółmi. Co zadecydowało o tym, że między Wami wytworzyła się specjalna więź?

Nie ma co ukrywać, że główną przyczyną był fakt, iż obaj pochodzimy z Częstochowy. To było punktem wyjścia do naszej przyjaźni. Później, kiedy przebywaliśmy ze sobą częściej, okazało się, że jesteśmy tak naprawdę takimi samymi ludźmi. Choć dzieliło nas trochę lat, nigdy mentalnie nie odczuwałem różnicy wieku między nami – śmialiśmy się z tych samych żartów, fascynowały nas te same rzeczy, podobnie odbieraliśmy świat, tak samo mocno kochaliśmy życie… Byliśmy po prostu bardzo podobni charakterologicznie i to zadecydowało o tym, że tak się polubiliśmy.

„Fighter”. Autobiografia ekspresowa

3 maja na blogu Tomasza Adamka pojawiła się okładka jego autobiografii. Dzień później pięściarz poinformował, że zaprezentowana książka trafi do sprzedaży w ciągu najbliższych kilkunastu dni. Jak informuje kandydat Solidarnej Polski do Parlamentu Europejskiego, pozycja „Fighter” ma być odpowiedzią na pomówienia dotyczące jego osoby, które pojawiły się ostatnio w mediach.

„Postanowiłem jednak przyśpieszyć prace nad spisywaną od dawna autobiografią” – tak Adamek rozpoczyna informację o premierze książki we wpisie datowanym na 4 maja. „Pomyślałem, skoro są chętni do pisania mojej biografii według własnych, tabloidowych zasad, to dam im odpór i sam wydam książkę” – dodaje. Nieco dalej autor zdradza, co będzie można znaleźć w pozycji „Fighter”. „Będzie tam sporo ciekawostek z mojego życia prywatnego, rodzinnego oraz sportowego. Moja droga życiowa nie była wcale łatwa. Powinna dać wiele do myślenia szczególnie młodym ludziom, którzy chcą mnie naśladować”.

Zdążyć przed wyborami

Tomasz Adamek w cytowanym wpisie nie podał dokładnej daty premiery autobiografii. Zaznaczył jedynie, że ukaże się ona przed wyborami do Parlamentu Europejskiego, czyli przed 25 maja. W kilku sklepach można już zamawiać książkę, a także znaleźć termin jej wydania, choć nie brak tutaj rozbieżności. Na empik.com, podobnie jak na inbook.pl, widnieje data 16 maja, na stronie weltbild.pl 19 maja, a na taniaksiazka.pl… brak dokładnego terminu premiery. Niestety nie sposób zweryfikować tych informacji na stronie Wydawnictwa Drzewo Babel, którego nakładem ukaże się książka, gdyż brak tam jakiejkolwiek wzmianki o premierze autobiografii Adamka.

Majowe premiery (cz. 2)

Przed kilkunastoma dniami na blogu pojawiła się pierwsza część tekstu poświęconego majowym premierom. Udało mi się w niej opisać osiem książek, które już weszły lub dopiero wejdą do sprzedaży w obecnym miesiącu. Zgodnie z zapowiedziami pora przybliżyć osiem kolejnych publikacji sportowych, z którymi już wkrótce będą mogli zapoznać się kibice w Polsce.

Na początek o książce, która zapowiadana była od dłuższego czasu. W listopadzie ubiegłego roku Paweł Gaszyński w wywiadzie dla bloga mówił, że drugi tom stworzonej przez niego serii „Zanim powstała liga” trafi do sprzedaży jeszcze w tym samym miesiącu lub najpóźniej w grudniu. Rzeczywistość zweryfikowała jednak plany autora, a wpływ na opóźnione wydanie książki poświęconej sezonowi 1920 w polskiej piłce miała nawet… skomplikowana sytuacja polityczna na Ukrainie. Twórca cyklu liczył bowiem na ciekawą kwerendę przeprowadzoną w lwowskiej bibliotece, gdzie znaleźć można wiele materiałów mogących wzbogacić publikację, ale z wiadomych względów wizyta za naszą wschodnią granicą była odkładana i ostatecznie do niej nie doszło. Drugi tom „Almanachu rozgrywek piłkarskich w Polsce w latach 1919-1926” ukaże się ostatecznie na rynku pod koniec maja i jest to termin, jak napisał Gaszyński, „obowiązkowy, którego nie mogę już dłużej przekładać”.