Wojna o prawdę? Owsiański kontra Gowarzewski

Rzadko się zdarza, żeby powodem wydania książki była… premiera innej publikacji! Tak jednak stało się pod koniec ubiegłego roku, kiedy niespełna miesiąc po ukazaniu się na rynku pozycji Andrzeja Gowarzewskiego „Mistrzostwa Polski. Ludzie. 1918-1939”, światło dzienne ujrzało dzieło Jarosława Owsiańskiego „Prawdziwe i nieprawdziwe historie piłkarzy Warty Poznań w mistrzostwach Polski 1921-1939”. Ciekawe? Interesująco robi się dopiero, gdy zajrzy się do środka drugiej z książek…

Żeby nakreślić tło sytuacji, na wstępie kilka słów o obu autorach. Andrzeja Gowarzewskiego nikomu przedstawiać nie trzeba. To najbardziej znany w Polsce dokumentalista futbolowych dziejów, twórca Encyklopedii Piłkarskiej Fuji, autor prawie 100 książek i człowiek, który niemal całe życie poświęcił tworzeniu wyjątkowego archiwum. Pochodzący z Poznania Jarosław Owsiański nie jest aż tak znany, ale fani historii futbolu z pewnością co najmniej kojarzą jego dzieła. Ten twórca także ma się czym pochwalić – dotychczas jako współautor wydał trzy książki („Piłkarską lokomotywę” w 1987 roku o dziejach Lecha Poznań, pokaźną „Historię futbolu wielkopolskiego” w 2013 roku i „Encyklopedię ekstraklasy” dwa lata później), a w ubiegłym roku pozycją „Rozgrywki piłkarskie w Wielkopolsce do roku 1919” zadebiutował jako solista.

Jak łatwo zauważyć, Owsiański jako poznaniak interesuje się i bada od lat historię piłki nożnej w Wielkopolsce. Nic więc dziwnego, że po ukazaniu się najnowszego dzieła Gowarzewskiego postanowił prześledzić zawarte tam informacje dotyczące zawodników Warty Poznań. Sprawdzenie danych oraz wyrażenie swoich wątpliwości poszło mu niezwykle szybko. Niemal dokładnie cztery tygodnie po ukazaniu się książki Wydawnictwa GiA, czytelnicy mogli zamówić już jego odpowiedź na tę pozycję. Publikacja „Prawdziwe i nieprawdziwe historie piłkarzy Warty Poznań” nie jest zbyt obszerna (liczy 112 stron), ale pokrótce traktuje o każdym z sezonów 1921-1939, podczas których Warta Poznań walczyła o tytuł mistrza Polski. Przede wszystkim jednak książka wskazuje na nieścisłości oraz błędy Gowarzewskiego, które ten, zdaniem autora, popełnił w najnowszym opracowaniu.

Dlaczego książka?
Idea książki Owsiańskiego rodzi zasadnicze pytanie: dlaczego zdecydował się przekazać uwagi w formie papierowej publikacji, a nie na przykład listownie? Wydaje się to dosyć skrajną formą wyrażenia własnego zdania o innej pozycji. Z odpowiedzią spieszy autor, który przekazał mi, że wielokrotnie kontaktował się z Gowarzewskim w sprawie jego błędów. Pierwszy raz w 1992 roku, gdy w tomie trzecim miał wskazać twórcy EPF ponad 200 pomyłek faktograficznych. Później robił tak kilkukrotnie, mimo że, jak utrzymuje, za każdym razem czekała go później nieprzyjemna rozmowa telefoniczna z Gowarzewskim. Taka reakcja sprawiła, że Owsiański zaprzestał kontaktowania się z katowickim dokumentalistą, swoje uwagi przekazując w wydawanych ostatnimi laty książkach.

Co znajdziemy w najnowszej? Nie sposób wymienić tutaj wszystkich uwag, gdyż tych łącznie jest kilkadziesiąt. Znaczna część z nich to wątpliwości dotyczące składów konkretnych meczów z udziałem piłkarzy Warty. Owsiański wskazuje spotkania, co do których istnieją daleko idące rozbieżności – w prasie nie zanotowano nigdy pełnych składów, składy różniły się w kolejnych tytułach prasowych, strzelcy goli nie byli podawani wcale lub dziennikarze w swoich relacjach wskazywali na zupełnie innych zawodników, którzy zdobyli bramki. Autor dziwi się, skąd Gowarzewski ma pewność co do przypisywanych piłkarzom z Poznania meczów i goli, podczas gdy na podstawie źródeł prasowych nie da się tego ustalić?

Spór o ocenę źródeł

Gowarzewski w swoich książkach wielokrotnie podkreślał, że prasę traktuje jako kruche źródło informacji. Wszyscy wiedzą, że przez lata wysyłał ankiety piłkarzom i ich rodzinom, pytał też o dane w urzędach, parafiach i miejscach, o których inni nawet by nie pomyśleli, by tam szukać informacji. Tak powstało archiwum, które stało się bazą dla najnowszej książki. Nawet mimo tak tytanicznej pracy, twórca EPF stawał wielokrotnie w obliczu dylematu, które wiadomości uznać za najbardziej wiarygodne. W wywiadzie dla bloga Gowarzewski mówił, że wie, jak powstawały pomyłki w gazetach i skąd te wszystkie rozbieżności, co pozwala mu wybrać właściwy wynik czy strzelca bramki. Owsiański ma na ten temat inne zdanie, nie decyduje się na wskazanie żadnej informacji, jeśli nie jest w stanie jednoznacznie jej potwierdzić. Oczywiście można zbagatelizować takie uwagi, gdyż to zwyczajny spór o ocenę źródeł, ale w książce „Prawdziwe i nieprawdziwe historie piłkarzy Warty” zostały też wskazane dosyć jednoznaczne błędy w opracowaniu Gowarzewskiego. Autor w kilku przypadkach neguje liczbę występów czy bramek piłkarzy Warty podaną w książce „Mistrzostwa Polski. Ludzie. 1918-1939”, powołując się m.in. na klubowe kroniki i roczne sprawozdania poznańskiego klubu.

Nawet zakładając, że te zostały stworzone na podstawie relacji prasowych i mogą zawierać błędy, trudno polemizować z innymi dokumentami, które Owsiański pokazuje w książce (zdjęcia, telegramy, itd.). W kilku przypadkach dosyć jednoznacznie wskazuje to, że wersja twórcy EPF może być błędna. Rodzi to w głowie czytelnika kolejne pytania: Czy Andrzej Gowarzewski miał inne źródła, które uznał za jeszcze bardziej wiarygodne? Wątpliwe, by sami piłkarze, jeśli nawet przeżyli do lat 70., gdy twórca EPF zaczął tworzyć archiwum, pamiętali składy i strzelców goli w spotkaniach rozegranych nawet pół wieku wcześniej. Może z pomocą przyszły informacje urzędowe lub inne dokumenty? W końcu wiemy, że Gowarzewski docierał do najróżniejszych źródeł, które pozwalały mu ustalić nieznane od lat fakty. Warto byłoby poznać zdanie katowickiego dokumentalisty, gdyż z oczywistych względów (zajmowałyby co najmniej drugie tyle co książka) w jego najnowszym dziele nie ma przypisów ani bibliografii.

(Nie)wszyscy piłkarze
Mam nadzieję, że przynajmniej za pośrednictwem strony Wydawnictwa GiA doczekamy się niedługo jakiejś odpowiedzi Andrzeja Gowarzewskiego na informacje zawarte w książce, gdyż Jarosław Owsiański wskazuje w niej na dużo poważniejsze pomyłki niż niewłaściwa jego zdaniem liczba meczów czy goli. Zdaniem autora w opracowaniu EPF brakuje kilku piłkarzy Warty: Tadeusza Frąckowiaka (jego występy miały być błędnie przypisane Kazimierzowi Frąckowiakowi, co potwierdza kilka źródeł: podsumowanie roczne, telegram), Edwarda Wilhelma Manysia (zagrał jeden mecz w roku 1936, zastępując pierwszego bramkarza w 5. minucie; AG podaje, że był to Kasprzak, co jest sprzeczne z podsumowaniem rocznym klubu); Władysława Bilskiego (jego występ został błędnie przypisany bratu Kazimierzowi, o czym ma świadczyć zachowana fotografia z tego spotkania). Świadczyłoby to o tym, że publikacja Gowarzewskiego jest niekompletna, a to już mocny zarzut, który wymaga komentarza.

O ile w tych przypadkach błąd wydaje się uargumentowany dobrze i wszystko wskazuje na pomyłkę Gowarzewskiego, są też przypadki takie jak Leon Jagodziński. Zdaniem Owsiańskiego, ten zawodnik miał wystąpić w jednym meczu ligowym w roku 1928. Jego nazwisko pojawia się w lokalnej prasie i podsumowaniu rocznym Warty, ale nie ma tam wyszczególnionych meczów towarzyskich (przynajmniej na załączonym w książce skanie), więc nie da się określić z całą pewnością, czy to on, a nie Knioła, jak twierdzi twórca EPF, wystąpił w tamtym spotkaniu ligowym. Podobnych wątpliwości co do przedstawianych przez Owsiańskiego błędów miałem jeszcze kilka, ale duża część wskazanych pomyłek wydaje się uargumentowana bardzo dobrze. Właśnie dlatego jestem bardzo ciekaw, czy doczekamy się odpowiedzi ze strony Wydawnictwa GiA. Chociażby odparcie jednego, dwóch zarzutów zawartych w książce da już jasny sygnał, że Gowarzewski ma dokumenty lub swoje racje, którymi w łatwy sposób może zbić każdy argument oponentów.

Pamiątkową tablicę należałoby zburzyć
Może zdarzyć się jednak tak, że twórca EPF w ogóle nie będzie chciał odnieść się do zawartych w opracowaniu Owsiańskiego informacji. Tak czynił już wcześniej, w niektórych przypadkach poprawiając jednak wskazane błędy w swoich kolejnych publikacjach. Jedna z takich poprawek jest szczególnie istotna, bo dotyczy pierwszego strzelca gola w historii ekstraklasy. W wydanej w 2000 roku książce poświęconej zmaganiom o mistrzostwo Polski, Gowarzewski jako premierowe wskazał trafienie Jana Durka z ŁKS Łódź w meczu przeciwko Klubowi Turystów Łódź. Pod koniec 2012 roku w Łodzi odsłonięto nawet pamiątkową tablicę poświęconą m.in. temu wydarzeniu. Jarosław Owsiański w książkach z 2013 i 2015 roku udowodnił, że wcześniej padła jednak bramka w Toruniu, gdzie miejscowy TKS grał z Polonią Warszawa (mecz rozpoczął się o tej samej porze, ale piłka wpadła tam do siatki wcześniej). Strzelcem historycznego gola powinien być więc Paweł Gumowski. Twórca EPF uwzględnił tę poprawkę w najnowszej pozycji, nie odwołując się jednak w żaden sposób do osoby, która ten istotny błąd wyłapała. Tym bardziej dziwi więc brak reakcji na inne pomyłki, które zostały przez Owsiańskiego wypisane w jego wcześniejszych publikacjach, a w najnowszej zostały powtórzone. Być może świadczy to o tym, że Gowarzewski jest absolutnie pewny swoich informacji?

Niezależnie od tego, najnowsze książki obu autorów wiele mówią o ich relacjach. Owsiański w całej publikacji ani razu (!) nie wymienia twórcy EPF z nazwiska (nie licząc bibliografii czy przypisów, gdzie musiał to zrobić). Gowarzewski nie jest jednak lepszy, gdyż w pozycji „Mistrzostwa Polski. Ludzie. 1918-1939” na jednej z ostatnich stron pisze: „Opracowując monografię kaliskiego futbolu, natknąłem się w potężnej księdze o wielkopolskiej piłce na charakterystyczny, choć śmieszny, błąd”. Do kogo kierowane są te słowa? Nie trzeba daleko szukać… Ale czytelnik musi się domyślać, bo przecież autor i tytuł jego dzieła nie zostały podane dokładnie. Piszę o tym dlatego, że środowisko historyków piłkarskich jest strasznie skłócone. Zamiast merytorycznych sporów mamy wojenki, a między autorami różnych opracowań panoszy się zawiść. Nie służy to niestety dialogowi i temu, co powinno być w tym wszystkim najważniejsze – dobru polskiej piłki. Szkoda, bo pomimo ogromnego szacunku dla wszystkich dokumentalistów futbolowych dziejów, nie jestem w stanie zrozumieć, dlaczego nie mogą wspólnie dążyć do ustalenia najbardziej prawdopodobnej wersji historii piłki nożnej w Polsce.

CZYTAJ TAKŻE:

• Andrzej Gowarzewski: „Wszystko, co ludzie wiedzą o Wilimowskim, jest nieprawdą” (Wywiad)
• Wielkopolska piłka [Zapowiedź książki Jarosława Owsiańskiego "Rozgrywki piłkarskie w Wielkopolsce do roku 1919"]
• Jedyny taka encyklopedia [Tekst o Encyklopedii Piłkarskiej Fuji]
• Mistrzowska encyklopedia [Recenzja mundialowych tomów EPF]